गांडूळ खत कस बनवावे ? पद्धत आणि सामग्री / How to make vermicompost? Method and Materials

नमस्कार मित्रांनो स्वागत आहे , तुमचं आजच्या आपल्या या लेखयामध्ये ज्यामध्ये आपण गांडूळ खत (vermicompost) कस बनवायचे आणि त्याची घरगुती पद्धत आणि सामग्री समजून घेऊ . 

आपण या लेखात समजून घेऊ की,

•  हे खत बनविण्यासाठी किती खर्च लागेल ? 
• तयार होण्यास किती वेळ लागेल ? 
• किती हे  वेळेपर्यंत टिकेल ते ? 

सेंद्रिय खत कसे तयार करावे ?  

आपण या  लेखामध्ये  पाहणार आहोत :- 

1. गांडूळ खत ( vermicompost ) बनविण्यासाठी शेण खत कसे निवडायचे ?
2. त्याला कशा पद्धतीने थंड केले पाहिजे ? 
3. त्याचे बेड कशा पद्धतीचे किती लंबी , रुंदीचे आणि उंचीचे हवेत आणि त्यानंतर गांडूळ कश्या पद्धतीने त्यात सोडायचे आणि 60 दिवस तुम्ही त्याची कशी निगा रखायची म्हणजे की तुम्हाला उत्तम अस गांडूळ खत मिळेल . 
4. गांडूळ तयार झाल्यावर बेडमधून खत आणि गांडूळ कसे बाजूला किंवा वेगळे करायचे  , ते आपण या लेखात समजून घेऊयात 

1)गांडूळ खत(vermicompost) बनविण्यासाठी शेण खत कसे निवडायचे ?

• यासाठी तुम्हाला शेण जिथून पण मिळेल तिथून त्याचा बंदोबस्त करायचा , ते 20-30 दिवसाच शिळे शेण असयला हवं , 

• त्यानंतर त्याला सावलीच्या ठिकाणी टाकावे , ज्याने करूण शेणामध्ये ते खराब होणार नाही .

• त्यावर पाण्याचा छिडकाव  करावा , ज्यामुळे त्यामधील उष्णता , गरम हवा निघून जाईल , आणि ते शेण थंड होऊन जाईल . 

• ते शेण थंड केल्यानंतर आपण त्या शेणाचे बेड बनवणार आहोत . 

महाराष्ट्र मुख्यमंत्री सौर कृषी पंप योजना 2023: ऑनलाइन अर्ज कसा करावा ? 

2) शेणाचे बेड कशा पद्धतीने बनवावी ? 

बेड बनवत असताना , 

क्र ..	बेड	मापे
1	लांबी	24 फूट
2	रुंदी	4 फुट
3	ऊंची	1.5 फुट
क्र .	प्लॅस्टिकचा कागद	मापे
1	रुंदी	50 फुट
2	लांबी	100 फुट

या प्लॅस्टिकच्या कागदा मध्ये तुमचे अंदाजे 15 ते 20 बेड बनवून जातील .

3)शेण बेड वरती कसे टाकावे ?   

•    त्या बेडवरती शेण पसरावे 1.5 फुट एवढी  ऊंची  पर्यंत त्यानंतर हे ध्यानामध्ये  ठेवायची की आपल्याला  गांडूळ टाकावा लागतील . 
• ज्यामध्ये लग – बघ  12 ते 13 किलो  पर्यंत  तुम्हाला  गांडूळ टाकायचे आहेत . आणि ते आईसीनेफो  रेडीआई  नामक प्रजातीचे असतात . 
• या प्रकारचे गांडूळ 90% कार्बनी पदार्थांमधील  माती  खातात  आणि हेच गांडूळ शेण खाऊन चांगल्या गुणवतेचे खत तयार करतात . 
• जर सांगायचे झाले तर 1 किलो गांडूळ खता  मध्ये 1000  ते 1200  गांडूळ असले पाहिजेत . 
•  आणि यापेक्षा तुम्हाला कमी प्रमाणात कोणी देत असेल , समजून जा की या खतामध्ये गांडुलचे प्रमाण कमी आहे याचा खत तयार करण्यासाठी पुरेसा फायदा नाही . 

त्या नंतर जे वर्मी आहे म्हणजेच गांडूळ खत,( vermicompost) त्याला आपण त्या बेड वर टाकावे किंवा सहज सगळीकडे पसरवावे . 

•  एका मिनटांमध्ये सर्व गांडूळ त्या खतामध्ये  म्हणजेच त्या बेडवरील शेणामध्ये घुसतील त्यानंतर त्याच्या वर पोते  किंवा जाड कपडा टाकावा , पण त्या आधी त्या पोत्याला किंवा त्या कपड्याला पाण्यात भिजवून चांगल्या प्रकारे ओले करून त्या बेडवर अंथरावे. 
• कारण जार आपण असच जर पोत  त्यावर टाकली तर ती व्यवस्थित त्याच संरक्षण करू शकणार नाही , ज्याने करून गांडुळांची उत्तम अशी  वाढ होणार नाही . 
• या प्रकारच्या गांडूळ प्रजातील सावलीची  खूप  गरज असते . 
• त्यामुळे सावलीत आणि ओल्या पोत्या  खाली  झाकून ठेवावे . 
• ज्यामुळे या प्रजातीचे गांडूळ व्यवस्थित स्वत:ची वाढ करतील आणि जीवंत राहतील . 
• काही लोक याऐवजी घास वगैरे पसरवतात , त्या  बेडला झाकण्यासाठी जय मध्ये एक समस्या आहे की ,सूर्यकिरणं ते बरोबर तिथल्या तिथे थांबवू शकत नाही . 
• आणि त्यामुळे ओलावा निघून जातो . आणि ज्याने खताची गुणवत्ता कमी होते , या प्रकारे हे खत बनवू शकता . 

• तुम्ही ओलाव्यासाठी स्पिंकलर चा पान वापर करू शकता , तुमच्या खरंच अनुसार, ज्याने सगळ्या बेडवरती पूर्णपणे पाण्याचा ओलावा राहील . 
• पुढील 2 माहीने तुम्हाला याच पद्धतीने ओलावा टिकून ठेवायचा आहे . 
• गरमीच्या दिवसात रोज पानी देणे आणि तसेच सर्दीत दिवस – आड पानी देणे . 
• आणि 60 दिवसांनंतर जे गांडूळ खत तुम्हाला दिसते . गांडूळ खत बनविण्याच्या बरोबर यामधील जे गांडूळ असतात ते बुकणी प्रमाणे काळ्या रंगात बदलतात . 
• ज्याला ( vermi compost ) असे म्हणतात . 
• आणि यांची  व्यवस्थित वाढ पण होईल . जी की उत्तम खतासाठी खूप महत्वाची आहे ,आणि 60 दिवसांमध्ये तुमचे गांडूळ खत तयार होऊन जाईल . 

शाश्वत शेती म्हणजे काय?

4) गांडूळ खतामधून गांडूळ कशा पद्धतीने बाजूला करायचे ? 

अ)पाहिला उपाय :- 

जसेच 60 दिवस ढकलतात , तेव्हा आपल्याला चेक करायच आहे की आपल खत तयार झालय की नाही . 

तर तुमचे जे बेड आहेत , त्यात तुम्ही खड्डे करावेत , दीड ते दोन फुट आणि त्यात नीट निरक्षण करावे की पूर्ण सगळे खत हे बुकणी प्रमाणे काळे झालेत की नाही , जर अस झाल असेल तर तुमचे खत तयार झाले हे समाजा आणि जर नसेल झाले तर त्याला आजून थोडा टाइम द्या . 

समजा तुमचे गांडूळ खत बूकनी  प्रमाणे काले – कुळकुलीत झाले आहे , त्यानंतर सर्वांत प्रथम 60 दिवसांनंतर आपल्याला पानी देणे थांबवायचे आहे , आणि त्यानंतर बेडवर दातवल्याच्या  सहाय्याने त्याला मोकळ करायच , आणि परत त्याला व्यवस्तीत खड्डा करून तो झाकून घेणे . 

ब) दूसरा उपाय  :- 

• 10 ते 20 शिळे झालेले शेण तुम्हाला तुमच्या दोन्ही बेडच्या मधो – मध टाकणे.
• त्यानंतर आपल्या जुन्या  बेडवर आपण जे ओले पोते टाकले होते ते काढून घेणे .
• यामुळे दोन्ही बेडवरचे गांडूळ खण्यासाठी त्या शिळ्या शेणावर ताव मारतील .

• त्या तयार झालेल्या गांडूळ खतामधून बाहेर पडतील , आणि नंतर तयार झालेले खत व्यवस्थित झाकून घेणे . 

क) तिसरा उपाय :-

• 60 दिवसांनंतर जो तुमचा  बेड आहे , त्याच्या जागोजागी तुम्ही खड्डे करावेत.

• शेणाचे गोळे करून त्यात भरवावेत त्यानंतर 5 ते 6 दिवसांनी हे गोळे बाहेर काढणे.

• ते पूर्णपणे गांडुळाणी  भरलेली असतील . या पद्धतीने तुम्ही गांडूळ कुंपोस्ट खत बनवू शकता . 

घरगुती कुकुट पालन कसे करावे ?

5) गांडूळ कशापद्धतीने शुद्धीकरण म्हणजेच चाळुन घ्यावे ? 

•  ज्या पद्धतीने आपण बेडवर  पानी देणे बंद करतो , त्याच पद्धतीने गांडूळ खाली ओलावा शोधत त्या शेणामध्ये खोलवर जातात . 
• त्यावेळी तुम्ही वरचे – वरचे  जे तयार झालेले खत आहे , ते बादलीत  किंवा इतर कोणत्या कशातही भरू शकता . 
• यानंतर तुम्ही त्याला चाळीच्या मदतीने पण चालू शकता किंवा त्याच शुद्धीकरण करू शकता . 

6) गांडूळ खता (vermicompost )मध्ये कोण – कोणते घटक असतात ? 

नायट्रोजन	1.6%
फॉस्फोरस	0.8%
पोटास	0.8%

या गांडूळ खातामध्ये जो ओलावा असायला हवा तो 25% ते 30% इतका असायला हवा . जी की F.C.O . कंट्रोल च्या अनुसार सांगितले आहे . 

7)खर्च आणि लागवड :- 

• 1. 1 ट्रॉली शेणाची किंमत 2000 पर्यंत असतेच , आणि जेव्हा आपल्या उपक्रमाधून उत्तम पद्धतीने गांडूळ खत मिळून जाईल .

• तेव्हा या प्रकारे 1 ट्रॉली शेणाबरोबर आपल्या कमीत – कमी 9000 रु . गांडूळ खत मिळते .

• कमीत- कमी 18 ते 20 हजार चे तुम्ही  गांडुळे आहेत त्याची विक्री करू शकता . 

• जर एखाद्या शेतकऱ्याला शेणापासून 20 ट्रॉली आणि त्याच शेणापासून गांडूळखत तयार करत असेल
• तर लग – -बघ  1 ट्रॉली पासून 9000 रु . म्हणजेच 20 ट्रॉली पासून 1,80,000 रु . इतके तो कमवू शकतो . 

• ते गांडूळखत तो विकू शकतो आणि याच बरोबर गांडूळ पण विकून तो 20 ट्रॉलींमध्ये 40,000,00 रु. इतका तो नफा मिळऊ  शकतो .

 समाप्ती:-      

स्पष्ट, विस्तृत आणि साकारणी लेख विचारांच्या आणि सर्व शेतकऱ्यांच्या उपयुक्तता प्रकारे सुरक्षितपणे आणि प्रभावीपणे गांडूळ खत ( vermicompost ) बनवावे यासाठी समर्थ असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी ह्या लेखाचा वापर उपयुक्त आहे. अच्छा विकास आणि शेतीच्या सुखद भविष्यासाठी गांडूळ खताचा वापर अत्यंत महत्वपूर्ण आहे आणि त्याचे नियंत्रण राखणे आपल्यास उत्तम असेल.